VI.GAŁĄŹ MAŁOPOLSKA SKRZETUSKICH.
Na cześć wybitnego członka swojego Zakonu,
Krzysztofa (imię zakonne Adrian) Skrzetuskiego, jako prowincjała Zakonu w r.
1706, następnie z okazji jego konsekracji na biskupa bakowskiega w r. 1715,
wydali Franciszkanie krakowscy panegiryki (76) ozdobione jego herbem,
Jastrzębcem, zawierające istną powódź pochlebstw o samym Krzysztofie i jego
rodzinie, a natomiast niewiele materjału do dziejów i genealogji Skrzetuskich.
Jeden z tych panegiryków, "Ascensus Soleatae Alitis", zawiera
najpierw bajeczne dane o rodzie Jastrzębców, następnie bałamutne wiadomości o
Skrzetuskich. Jako pierwszego Skrzetuskiego wymienia osobistość, którą nazywa
"Martinus Skrzetuscius de Domo Malczeviorum nuncupati". Przedstawia
go jako dzielnego żołnierza, który ołowianymi kulami kładł pokotem Tatarów,
walczył z Moskalami, a który wreszcie syt sławy rycerskiej umarł mając 60 lat.
Pisze dalej o sławnej przeprawie "Karola" Skrzetuskiego, towarzysza
chorągwi usarskiej (cataphractae cohortis miles), w r. 1648 (sic) z oblężonego
Zbaraża do króla. Z bezpośrednich przodków biskupa wymienia tylko jego
ojca: Andrzeja, sędziego sądeckiego, żonatego z Żukowską h. Jastrzębiec, która
owdowiawszy wyszła powtórnie za mąż za Gawrońskiego h, Świnka. Ojciec biskupa
sprawiedliwością dorównywał Arystydesowi, mądrością Cezarowi, miłością wolności
Brutusowi, wspaniałomyślnością Scypionowi i t. d. Jeszcze wspanialej wypada tam
krewny biskupa, zarządca w salinach w Wieliczce (administrator salis fodinarum), pan Bartłomiej Skrzetuski, który
zaletami umysłu i serca przewyższa Nerwę, Oktawiana, Trajana, Tytusa. Znakomity
ten mąż miał z żony Kunowskiej synów Michała Krzysztofa, nowicjusza w
klasztorze Franciszkanów, "po którym spodziewać się należy, iż pójdzie
śladami swojego wielkiego stryja i imiennika, biskupa Krzysztofa, tudzież
Józefa, podówczas studenta uniwersytetu krakow. Bratem Bartłomieja był Jan.
Wspomniano, iż Skrzetuscy pochodzą z powiatu gnieźnieńskiego, i piszą się jedni
z Skrzetusza, drudzy z Jelitowa, inni z Rożnowa. Biskupa piszą w panegirykach
"z Rożnowa".
Wśród
tych szczupłych wiadomości, o rodzinie Skrzetuskich jest stosunkowo wiele
nieścisłości
Wiemy
już, iż Marcin Skrzetuski, burmistrz poznań., żonaty był z Malczewską, nie
pochodził jednak z rodu Malczewskich. Bohater Zbaraski nie miał na imię Karol i
nie był usarzem. Gniazda Skrzetuskich, Skrzetusze i Rożnowo leżały w pow.
poznańskim, a nie gnieźnieńskim, w którym to powiecie znajdowało się jedynie
Jelitowo (77). Nie mogłem odszukać urzędu sędziego sądeckiego u ojca biskupa,
Andrzeja. Piastował go natomiast w tym czasie Krzysztof Skrzetuski,
prawdopodobnie brat Andrzeja. Synów jego bowiem, oznacza panegiryk jako braci -
oczywiście stryjecznych - biskupa.
W aktach
sądeckich pojawia się w r. 1655 Andrzej Skrzetuski. Zabezpiecza on w tym roku
żonie swojej posag w kwocie 3000 złp. Oboje małżonkowie zapisują sobie nawzajem
dożywocie (78). w dniu 18 IX 1661 chrzczą syna, Krzysztofa, w kościele w
Smarzowicach. Andrzej dzierżawi wtedy Cianowice w tej parafji (79). W roku 1678
zapozwany jest do sądów nadwornych, jako sołtys wsi Krzeczowa z powodu skarg
poddanych z tej wsi o uciemiężenie (80). Więcej nic o Andrzeju w aktach
sądeckich nie znalazłem.
Syn jego
Krzysztof, według życiorysu w panegiryku, student Akademji krakow. wstąpił do
Franciszkanów, przyjął imię klasztorne Adriana, kształcił się dalej we
Włoszech. Został w Rzymie doktorem teologii. Następnie profesor filozofji w
gimnazjach w Nowokorczynie, Piotrkowie,, Lublinie. Profesor teologji w
Krakowie. Prze-chodził różne stopnie w Zakonie w prowincji małopolskiej :
definitor, gwardian, następnie zostaje prowincjałem dla Polski i części Śląska.
Delegowany w sprawach klasztorów franciszkańskich w Opolu i Bytomiu do cesarza
Karola. Wreszcie za instancją możnych protektorów został biskupem bakowskim, do
którego diecezji należały Wołoszczyzna i Multany. Na stolicy biskupiej w
Bakowie jednak nie zasiadł, gdy umarł wkrótce po nominacji, jeszcze w r. 1715
(81)
Krewnymi
biskupa, Bartłomiejem, administratorem salin, i Janem, wspomnianymi w
panegiryku, byli często wymieniani w aktach sądeckich Bartłomiej i Jan, synowie
Krzysztofa Skrzetuskiego, podstarościego i sędziego grodz. sądec.
Ojcem tego Krzysztofa był Bartłomiej, dziedzic Mierogoniewic
(Mirogoniowice) w pow. inowrocław. i Jędrzykowa (?), żonaty z Zofją z Popowa,
wyznaczony w roku 1656 współopiekunem swoich .wnuków. Nie żył już w r. 1669
(82). Nie jest wykluczone, iż był identyczny z Bartłomiejem, który w r. 1624
miał sprawę z Haraburdą o zarzut nieszlachectwa (83).
Syn Bartłomieja, Krzysztof, wydaje w r. 1645 w Krakowie wiersz
z okazji ślubu siostry swojej przyrodniej, z pierwszego małżeństwa ojca, z
Urszulą Kiełczewską, Anną, z Stanisławem Grabskim, p. tyt. „Prezent albo
Hymnodya rytmowana" (84) . Występuje on w aktach sądeckich od r. 1651. W
dniu 28.XI zakupuje od Jerzego Marcinkowskiego, podstolica krakow., działy jego
w Męcinie w pow. sudeckim. Chciał widocznie być posesjonatem w ziemi sądeckiej,
celem uzyskania urzędu pisarza grodz. sądec. Urząd ten piastuje już 7 grudnia
tego roku. Wkrótce potem zaślubia Elżbietę, córkę Adama Ciołek Poniatowskiego;
za którą w myśl intercyzy przedślubnej z 25.XI.1652, otrzymuje 4000 złp.
posagu. W r. l656, wybierając się zapewne przeciw Szwedom, ustanawia opiekę dla
swoich małoletnich dzieci, Jana i Anny, w osobach małżonki swej, ojca swojego
Bartłomieja, teścia Adama Poniatowskiego i szwagra, również Adama. W końcu
października 1668 występuje jako podstarości i sędzia grodz. sądec. Zawiera
liczne transakcje i dorabia się znacznego majątku. Ostatnią wzmiankę o nim
spotykam w październiku 1671. Umarł zapewne niedługa potem, gdyż w r. 1672
podstarościm i sędzią grodz. sądec. jest Andrzej Kawiecki (85). Pozostawił
córkę Annę i synów Jana i Bartłomieja.
Annie zapisał jej wuj Ignacy Ciołek z Poniatowa Poniatowski w
r. 1665 kwotę 1000 złp. (86). Pośubiła ona Andrzeja ze Stroni Strońskiego,
dziedzica części w Brzeźnej i Łękach w Sądeckiem. Matka jej, owdowiawszy,
wyszła za jej szwagra, Aleksandra Strońskiego (87).
Jan pisze się jako syn niegdy Krzysztofa a Jelitowo
Skrzetuskiego, podstarościego i sędziego grodz. sądec., i kwituje w r. 1619,
imieniem własnym i małoletniego brata swojego Bartłomieja, matkę swoją Zofię
(Elżbietę) z Poniatowy i jej drugiego małżonka, Aleksandra ze Stroni Strońskiego,
z różnych sum , 10.000, 6.000 i 2.000 zł. W r. 1688 jest burgrabią zamku
sądec., żonatym z Marianną z Łukawicy Sędzimirówną, i bierze w zastaw części w
Adamwoli w pow. sądec., za 4.500 złp. od Katarzyny z Wielogłowskich, wdowy po
Stanisławie z Łukawicy Sędzimirze. Zawiera w tym roku pewną umowę z małżonkami
Franciszkiem i Katarzyną Lasockimi. Owdowiawszy, ożenił się powtórnie z Suzanną
z Ględzianowa Bełchacka. Żyje jeszcze w r. 1727. Pisał się zwykle z Jelitowa,
czasem z Rożnowa. Córka jego, Aleksandra, za Jackiem z Leszczyny Byliną (88).
Młodszy
brat Jana, Bartłomiej, występuje najpierw w aktach sądec., następnie w krakow.
Posiadał bowiem połowę Koczanowa w pow. proszow. W r. 1715 jest administratorem
w salinach, później podżupkiem salin wielic. W r. 1727 łowczy chełmski, a w r.
1732 także podwojewodzi proszow. w czasie bezkrólewia 1733 r. jest również i
sędzią kapturowym z pow. szczyrzyckiego (gdzie ma majątek Szczygłów). Ostatnie
wzmianki o nim spotykam w r. 1750. Z Konstancji z Kunowa Kunowskiej, córki
Jana, I voto za Janem Strzemeckim, miał synów Michała-Krzysztofa, Józefa, Jana
i Stanisława i córkę Katarzynę za Leopoldem Zakrzewskim (89).
Michał
Krzysztof w r. 1715 nowicjusz u Franciszkanów w Krakowie, imię zakonne Adrian,
bakałarz św. Teologii r. 1728, gwardian w r. 1730 (90). Wydał broszury treści
religijnej i panegirycznej.
Stanisław,
łowczyc chełmski, został po ojcu podwojewodzim proszow. w r. 1750. W r. 1762
podżupek wielicki. Żonaty 1739 r. z Justyną z Brzezia Russocką, córką
Stanisława, skarbnika krakow. i Zofii z Janowic (91).
Jan,
kanonik inflancki r. 1732, później lwowski i proboszcz brzeżan. 1750 r.(92).
Józef, w
r. 1715 student na uniwersytecie krakow. Od r. 1727 występuje często w aktach
grodz. lwowskich. W r. 1733 jest pułkownikiem i posłem od wojska na, sejm
elekcyjny. Stronnik Augusta III, jak na to wskazuje laudum sejmiku ziemi
halickiej z 20 IV 1735, którym wyznaczono Józefowi Skrzetuskiemu,
podwojewodzemu lwów., pułkownikowi J.K.M. "in vim gratitudinis za
kooperacyą około całości ziemi naszey" 1200 zł., równocześnie z
przyznaniem wyższych gratyfikacyj dowódcom wojsk rosyjskich. Skrzetuski zrzekł
się jednak gratyfikacji na rzecz Ratowskiego, stolnika czernichow., marszałka
sejmiku halic., "mianowicie względem fatyg i kosztów podczas
marszałkowstwa podjętych", za co znowu sejmik uchwalił 8 VIII 1735,
"iż JMci panu podwojewodzemu lwow. za jego ku ziemi naszej uczynność manet
u nas gloria et aeterna obligatio". Za zasługi swoje otrzymał Skrzetuski
od Augusta III królewszczyznę, wójtostwo w Nahojowicach 18 XI 1735, a następnie
godność podczaszego przemys., z którą występuje w początkach stycznia 1738. W
r. 1739 uzyskał, wraz z małżonką, Marcjanną z Gurskich, przywilej królew. na
tenutę Rzeczycę w wojew. bełzkim. Pisał się już starostą rzeczyckim. Jednak
Andrzej Rzeczycki zgłosił dawniejsze pretensje do tej tenuty i uzyskał
przyznanie jej wyrokiem sądu królew. w r. 1740. Skrzetuski natomiast otrzymał,
po długich staraniach, w r. 1745 tenutę mogilnicką w pow. trembowelskim i odtąd
pisze się stale starostą mogilnickim. wybierano go kilkakrotnie posłem na sejm
i deputatem na Trybunał koron. Był w r. 1752 marszałkiem sejmiku halic. Pod
koniec panowania Augusta III piastował godność marszałka Trybunału koron. Dwie
mowy swoje, wygłoszone w Trybunale, wydał drukiem. Zachowała się dość liczna
jego korespondencja, przeważnie do osób wpływowych celem uzyskania
królewszczyzn. Prócz wymienionych już, otrzymał także Dołhe, Hrycówkę,
Derniówkę, Załawie w pow. trembowel., które cedował za konsensem królew.
Ludwikowi Borzęckiemu, podstolicowi litew., w r. 1751. Ojciec jego darował mu w
r. 1750 połowę Koczonawa w Krakowskiem. Posiadał on również dobra własne w
wojew. ruskim i podol. Małżonka jego, Marcjanna (pisano ją także Marianna),
córka Stanisława Gurskiego i Urszuli z Gumowskich, posiadała dworek na
przedmieściu Lwowa, na "Kaliczej Gurze, który sprzedała w r.1752 Janowi
Golejewskiemu (93).
Józef,
starosta mogiln. miał 3 synów:
Andrzej,
elektor Stanisława Augusta (94).
Michał,
również elektor Poniatowskiego, starosta mogilnicki w r. I770, poseł z wojew.
podol. na sejm, w mowie wypowiedzianej 26 X 1780 i ogłoszonej później drukiem,
oświadczył się za podniesieniem liczby wojska w Koronie do 30 tysięcy. W r.
1790 sprzedał imieniem własnym i jako pełnomocnik brata, Tadeusza, cześnika
kołomyj., dziedziczną połowę Koczanowa Szymonowi Chwalibogowi, burgrabiemu
krakow. (95).
Tadeusz,
zwolennik Poniatowskiego, wybrany posłem na sejm elekcyjny, głosował na niego.
Był w latach 1774 -1793 cześnikiem kołomyj. Wraz z bratem Michałem
wylegitymowali się ze szlachectwa, przed sądem ziemskim lwow. 14 X 1782. z
przydomkiem z Jelitowa i herbem Jastrzębiec, jako synowie niegdy Józefa,
starosty mogilnic., i Marianny z Gorskich, wnukowie Bartłomieja, łowczego
chełm. i Konstancji z Kunowskich. W r. 1785, wraz z żoną Brygidą z hr.
Skarbków, posiadali miasteczko Michalcze i wieś Kolanki w Kołomyjskiem. Umarł w
r. 1809 we Lwowie.
Córki ich
: Marianna za Leonem Zbykalskim i Anna. Syn Kazimierz miał dobra w
Brzeżańskiem. Drugi syn Tadeusza, Gabriel Wiktor, ur. 19. III. 1789 w
Michalczach, wpisany w r. 1843 do ksiąg szlachty w Galicji (96).
W
uzupełnieniach do Niesieckiego (wyd. Bobrowicza), pochodzących podobno z
zapisek biskupa Krasickiego, znajduje się przy Skrzetuskich następująca notata,
zawierająca jak w ogóle znaczna część tych "uzupełnień", pisanych
widocznie z pamięci, a nie na podstawie współczesnych Kalendarzy politycznych -
sporo błędów: "W r. 1778 Skrzetuskiego podczaszego koronnego wielkiego
Kollegata Stanisława Augusta króla synowie: N. starosta Mogilnicki - N. kanonik
Gnieźnieński, opat Wągrowiecki - Wawrzeniec komornik Wschowski - Grzegorz
burgrabia koniński. W r. 1788 Tadeusz cześnik Trembowelski". W
rzeczywistości Skrzetuskiego padczaszego koron. nie było, był tylko podczaszy
przemyski, zapewne rzeczywiście koligat Stanisława Augusta, ze względu na babkę
swoją, Poniatowską. Godność podczaszego koron, piastował od r. 1756 -1790
Szczęsny Czacki, a po nim syn jego, Tadeusz, znany uczony. Synami podczaszego
przemys. byli Michał, starosta mogiln. i Tadeusz, cześnik kołomyj. (a nie
trembawel.). Inni Skrzetuscy, wymienieni w tej notacie, należeli do gałęzi
wielkopolskiej. Obszerniejszy życiorys ks. Maksymiliana (w Spisie Sozańskiego
mylnie: Baltazar) kanonika gnieźnień., opata wągrowiec., w r. 1776 prezydenta
Trybunału koron., zm. 1791, znajduje się w dziele ks. Korytkowskiego „Prałaci i
Kanonicy Katedry metrop. gnieźnieńskiej". Był on snem Jakóba i Jadwigi z
Rokosowskich.
Dane co do pochodzenia Bartłomieja,
dziedzica Mierogoniewic w Inowrocław., protoplasty małopolskiej gałęzi
Skrzetuskich, możnaby zapewne uzyska na podstawie poszukiwań w aktach
inowrocław., kaliskich lub poznań. z lat 1595-1625.
Do wybitnych członków rodziny Skrzetuskich należeli dwaj
Pijarzy i nauczyciele w szkolach pijarskich, Kajetan Józef (1743 zm. 1809) i
Wincenty (1745 zm.1791), autorowie licznych dzieł, przeważnie historycznych,
Wincenty także prawniczych. Obaj pochodzili z Małopolski(97).
Przypisy
76. Horolt S:, Privileglum virtutibus
Theologicis... in persona admodum reverendi ac exemii Patris P. Adriani
Skrzetuski A. A. L. L. et S. Theologiae Doctoris per utramque Polaniam ac
partem Silesiae Ministrum Pravincialem Cammissarium Generalem et Praesidentem
Capituli Ordinis Minorum Conventualium, Kraków 1706; dalej wydana przez
Franciszkanów w Krakowie w r, 1706 "Sagittae amoris in cor paternum R. P.
N. Patris Provincialis Adriani Skrzetuski", tudzież wydane przez nich
(Estreicher jako autora umieszcza L. Elbinga) w r. 1715, również w Krakowie:
"Hostia infulati honoris...", „Nidus Gentilitiae Alitis Inter
Infulatos hanores virtutibus ac meritis illustrissimi ac reverendissimi Domini
D. Christophori Adriani de Roznow Skrzetuski Episcopi Bachoviensis ex Ordine
Fratrum Minorum Sancti Francisci Conventualium assumpti die Consecrationis
eiusdem", wreszcie najobszerniejszy i zawierający najwięcej danych o
rodzinie Skrzetuskich panegiryk p, tyt. "Ascensus Soleatae Alitis e
cineribus Franciscanae Religionis ad Illustrissimos infulati honoris Splendores
Illustrissimi ac Reverendissimi Domini D. Christophori Adriani de Roznow
Skrzetuski Episcopi Bachoviensis... ipso suae consecrationis die”.
77. Parczewski A. J., Rejestr Poborowy Województwa
Kaliskiego 1618-1620, Warszawa 1879 s. 194.
78. Arch. ziem. krakow., Inscr. castr., Sandecen.
ks. 55. s. 1190, 1191.
79. Wypis z metryki parafii w Smarzowicach,
udzielony mi łaskawie przez p. A. Strzeleckiego.
80. Relac. castr.
Sandec. ks. 134 s. 1563.
81. Panegiryk "Ascensus soleatae Alitis"
i Nowodworski M., Encyklopedia Kościelna, Warszawa 1873, t. I 606.
82. Inscr. castr. Sandec. ks. 55 s. 1311; Relat. ks.
castr. Sandec.
134 s. 973.
83.
Porówn.”Miesięcznik Herald.” nr. 3 z r.1937 s.36.
84.
Druk ten wymieniony w „Dykcjonariuszu Poetów Polskich” Juszyńskiego, Kraków
1820, II 188, nigdzie go jednak odszukać nie zdołałem. Anna, córka niegdyś
Bartłomieja i Urszuli Kiełczewskiej żona Stanisława z Wysocina Grabskiego żyje
jeszcze w r. 1687 (Inscr. Bidgoscen. f. 126, 127,
221, 275).
85. Inscr. castr. Sandec. ks. 54 s. 521, 528, 1368, 1704, ks. 55 s.
6-9, 1446, ks, 57 s. 104, 394, 915, 1297 i t.d.; Relat. castr. Sandec. ks. 131
s. 1107, 1411, ks. 133 s. 742; Sygillaty ks, 5 s. 145, ks. 7, s. 115; A.G.Z. X
294; Archiwum Komisji prawniczej VIII cz. II. 385, 386.
86.
Poniatowscy ci używali stale w aktach sądeckich przydomku Ciołek i pisali się z
Poniatowy. Poniatowa w powiecie Lubel. należała w r. 1531 do zagonowej szlachty
wśród której Stanisław Czyolek posiadał ½ włóki roli (Pawiński,
Małopolska 370). Jest to zapewne gniazdo rodowe króla Stanisława Augusta.
87. Inscr. castr. Sandec. ks. 57 s. 866, ks. 61 s.
794; Relat. castr. Sandec. ks. 134 s. 973.
88. Inscr. castr. Sandec. ks. 61 s. 436-449, 1214,
1235, ks. 66 s. 1159, 1028, ks. 67 s. 1165; Inscr. castr. Cracovien. ks. 368 s.
3263, ks. 373 s. 1062.
89. Relat. castr.
Sandec. ks. 144 s. 603; Inscr. castr. Cracovien. ks. 367 s.
1585, 2763, ks. 373 s. 1196, 1909, ks. 374 s. 56, 913, ks. 375 s. 556, ks, 390
s. 1776, 1786, 1792. Łabęcki K., Spisy żupników w Polsce, Biblioteka Warszawska
1859, I 823.
90. Inscr. castr.
Cracov. ks. 379 s. 247, 1407.
91. Inscr. castr.
Cracov. ks. 379 s. 635, 1391, ks. 385 s. 827, ks. 390, s. 1776, Łabęcki j. w.
92. Inscr. castr.
Cracov. ks. 373 s. 1196, ks. 374 s. 56; Protoc. inscr. castr. Leopol. ks, 294
s. 176.
93. Liczne wzmianki w aktach grodz. lwow. Arch.
Bernardyn. od r. 1727-1752. Bibl. Ossolińskich rkp. nr. 348 s. 89, nr. 226 k.
116, nr. 269 k. 21, nr. 332 k. 130, nr. 732 k. 232; A. G. Z. X 415, XIII 397,
XXV 400, 401, 403, 436, 438, 451, 452, 479, 481, 495, 498; Bibl. ks.
Czartoryskich rkp. nr. 288 s. 1037 -1072, nr. 601 s, 325 - 327, nr. 706 s. 410,
417-463, nr. 1153 s. 569 - 590; Sygillaty ks. 20 s. 219, 254; ks. 25 s. 2, 22,
65, 132, 173, 204, ks. 26 s. 47, ks. 27 s. 493; Estreicher, Bibliografia;
Protocol. Inscr. castr.
Leopol. ks. 295 s. 32, ks. 296 s. 126; Inscr. castr. cracov. ks. 310 s. 1786,
ks. 398 s. 1524, kg. 399 s.995.
94. Pietruski O., Elektorów Poczet 331.
95. Piotrowski E. Summarjusz Królewszczyzn r. 1770,
Żytomierz 1861, s. 32; Słownik geogr. Król. Pol. VI 582; Estreicher
Bibliografia; Bibl. ks. Czartoryskich rkp. 930 s. 213; Inscr. castr. Cracov. ks, 439 s. 40.
96. A.G.Z. XXV 598, 602, 604, 653; Kalendarze
Polityczne; Metryka Szlachecka t. V p. 403 i akta Wydziału Stanów Galic; Poczet
Szlachty Galicyjskiej.
Według Żychlińsklego (X 238) Anna córka Tadeusza
była za Józefem Ostaszewskim. Natomiast brat jej Gabriel-Wiktor Skrzetuski,
podaje, że umarła panną
97. Encyklopedia Orgelbranda XXIII 559, 560;
Szujski J., Dzieje Polski IV 623; Estreicher Bibliografia.